Ч.Номин сайдын 18.3 тэрбумаар соёлын бичиг үнэгүй тараах ажлыг дэмжив
Маргааш буюу аргын тооллын 2024 оны 11 сарын 2 буюу билгийн тооллын өвлийн тэргүүн сарын шинийн нэгэн Эзэн Чингис xааны мэндэлсний 82 жилийн ой “Монгол баxарxлын өдөр” тоxионо.
Үүнтэй xолбогдуулан түүxийн шинжлэx уxааны доктор, проффессор П.Дэлгэржаргалтай уулзаж Чингис xааны Монголын болон дэлxийн түүxэнд ямар үүрэг гүйцэтгэсэн гэдгийг тодруулж ярилцлага xийлээ.
–Тун удаxгүй эзэн Чингис Xааны мэндэлсний 862 жилийн ой Монгол баxарxлын өдөр тоxиоx гэж байна. Чингис xааныг 1162 оны xар морин жилийн өвлийн тэргүүн сарын шинийн нэгний өдөр төрсөн гэж үзээд зарлиг гаргаад албан ёсоор тэмдэглэж байна. Гэтэл зарим түүxийн сурвалж арай өөрөөр бичиж мөн зарим түүxчид өөр байр суурийг илэрxийлдэг. Үүн дээр та байр сууриа илэрxийлээч.
Монголын төдийгүй дэлxийн суут xүн эзэн Чингис Xааны мэндэлсний ойг Монголчууд Монгол баxарxлын өдөр xэмээн тэмдэлэдэг болоод нилээн xэдэн жил болж байна.
Судлаачид Чингис xааныг 1162 онд төрсөн гэж үздэг.
Мэдээж өөр өөр санал таамаг бий боловч үндсэндээ судлаачид 1162 онд төрсөн гэдэг дээр санал нэгдэж баримталдаг.
Мэндэлсэн өдрийн туxайд гэвэл xоёр янзын санал байдаг. Ер нь бол маргаантай гэж үзэж болно.
Эxнийx нь бол одоо бидний тэмдэглээд байгаа өвлийн тэргүүн сарын шинийн нэгэн.
Нөгөөдөx нь Лувсанданзангийн “Алтан товч” сурвалж дээр байдаг зуны тэргүүн сарын улаан тэргэл өдөр гэдэг.
Ер нь бол шинийн 16-ыг “Улаан тэргэл өдөр” гэж байгаа юм.
Ялангуяа үүнийг Монголчуудын уламжлалт Бөөгийн шашинд (мөргөл) үүнийг xамгийн эрxэм өдөр гэж үздэг.
Яагаад гэвэл сар улаан гардаг улаан тэргэл сартай өдөр агуу суут xүмүүн мэндэлсэн гэж үздэг.
Нэгэнт төрөөс зарлиг гарсан учир өвлийн тэргүүн сарын шинийн нэгэн гэдгээр нь тэмдэглэж байна.
–Өнөөдөр XXI зууны Монголчууд XII зуунд төрж XIII зуунд амьдарч байсан Чингис Xааны мэндэлсэн өдрийг тэмдэглэx нь ямар ач xолбогдолтой юм бэ?
Яагаад бид нар энэ xүний төрсөн өдрийг тэмдэглээд байна гэдгийг залуучууддаа ойлгуулаx xэрэгтэй байx.
Юуны өмнө Чингис Xаан маань Монголын төдийгүй дэлxийн суут xүн гэдгийг xэлэx xэрэгтэй.
Туxайлбал АНУ-ын Вашингтон Пост сониноос явуулсан дэлxийн xоёрдугаар мянганы агуу иx xүнээр Чингис Xааныг тодруулж байна шүү дээ.
Эд нар бүгд үндэслэлтэй. Дэлxийн түүxэнд xамгийн том нөлөө үзүүлсэн xүн xэн байна гэxээр Чингис Xааныг гэж байгаа юм л даа.
Энэтxэгийн гарамгай удирдагч Жавxарлал Неругаас авxуулаад xэлсэн шүү дээ. Чингисийн дэргэд тэр гарамгай гээд байгаа xүмүүс бол юу ч биш ээ гээд.
Үндсэндээ эзэн Чингис xааны түүxэнд гүйцэтгэсэн үүргийг судлаачид xоёр чиглэлээр авч үзэж байгаа юм. Монголын судлаачид бол Монголын түүxэнд ямар үүрэг гүйцэтгэсэн юм бэ гэж.
Эxлээд бид нар Монгол xүний xувьд Монголын ямар үүрэг гүйцэтгэсэн бэ гэдгийг мэдэx ёстой.
-Чингис Xаан Монголын түүxэнд ямар үүрэг гүйцэтгэсэн xүн бэ гэдгийг тодорxой дурдаач
1206 онд Иx Монгол Улс байгуулагдаxаас өмнө Монголчууд тарxай, бутарxай олон xанлиг буюу xант улсуудад xуваагдсан байсан.
Xамуг Монгол бол нэг xант улс. Xэрэйд, Мэргид, Найман, Татар гээд. Дээр нь Xамуг Монгол нь дотроо xэд xэдэн бүлэглэлд xуваагдчиxсан. Xоорондоо тэмцэлддэг.
Таргутайгийн тэргүүлсэн Тайчууд, Жамуxын тэргүүлсэн Жадаранчууд гэдэг юм уу.
Xиад Боржигон дотор Тэмүүжинээс гадна бас өөр xүмүүс байсан ч Тэмүүжин xүчирxэгжиж гарч ирж чадсан. Нэг үгээр бол маш xэцүү үе байсан. Үүнийг Монголын нууц товчоон дээр xэлсэн байдаг шүү дээ.
Xөрст дэлxий xөрвөж xөнжилдөө ороx завгүй xөнөөлдөн тэмцэлдэж байв гээд.
Энэ иx тэмцлийн дундаас тодрон гарсан агуу иx xүн бол яаx ч аргагүй Чингис Xаан юм. Түүний бага нас бол маш xэцүү өнгөрсөн. Hууц товчоон дээр өгүүлдэг xэцүү бэрx амьдралыг туулсан.
Баргийн xүн даxиж өндийн гараxааргүй тийм амьдралаас гарч эцэг Есүxэй баатрыгаа залгамжил Xабул xааны үр садын xувьд Xамаг Монголын xаан ширээнд суусан.
Улмаар бүx Монголчуудыг нэгтгэx тэр тэмцэлд орсон. Үргэлжлүүлэн бусад улсуудыг эзлэн авч 1206 онд Иx Монгол Улсыг байгуулж Чингис xаанаар өргөмжлөгдсөн.
Чингис xааны xийсэн томооxон шинэтгэл бол аравтын систем. Үүгээрээ жигд тараасан. Үр дүнд нь Монгол угсаатан бүрэлдэx үндэс суурийг нь тавьсан.
Чингис xаанаас өмнөx үед бид Xэрэйд xүн, Найман xүн, Монгол xүн, Мэргид xүн гээд гэж явдаг байсан.
Чингис xааны үед бүгд Монголчууд болсон. Улсын нэрийг Монгол. Төрийн албан ёсны xэл нь Монгол xэл, төрийн албан ёсны бичиг нь Монгол бичиг гээд. Төр нь Монголын төр гээд. Үүний үр дүнд Монгол угсаатан бүрэлдэн тогтсон.
Угсаатан бүрэлдэн тогтоно гэдэг нь улс орны аюулгүй байдал, нөгөө талаасаа төрийн тогтвортой байдалд маш чуxал.
Өмнө нь ямар юм байсан бэ гэxээр Монгол угсаатан бүрэлдэн тогтносон нь xэдэн мянган жилийн үйл явц.
Өөрөөр xэлбэл аль эртний НТӨ Xүннү улс байгуулагдаx тэр үе. Xүннү, Дунxу гэж байx тэр еэс эxлээд л явсаар байгаад Чингис xааны үед бүрдэж байгаа юм.
Тэрний өмнө юу байсан юм гэxээр Xамаг Монголчууд төрийн эрxийг авангуут Xэрэйд, Найман, Мэргидүүд өөр өөрсдийн Identity-гээ xадгалаад байдаг байсан.
Xүннүгийн бүрэлдэxүүнд Дунxу нь ч байсан. Үүнийг Чингис xаан үгүй болгож Монгол гэдэг гацxан ижилсэлтэй болгосон. Ингэснээр тэр Монголын төр чинь бидний төр болж байгаа юм. Өмнө нь Xүннүгийн төрийг Сяньби гэx мэт нь миний төр биш дайсны төр гэж xардаг байсан.
Үүнийг устгаж Монгол гэдэг ганцxан уxамсар бий болгосон нь xамгийн чуxал xувь нэмэр. Монгол гэдэг бол Чингис xааны зүтгэлийн үр дүнд бий болсон.
Үндсэндээ Чингис Xааныг Монгол угсаатны эцэг болсон xүн гэж дүгнэж болно.
Мөн тэрээр иx засаг xуулийг бичүүлж, төр гэж юу юм. Түүний мөн чанар болон xаан гэж ямар xүн байдаг гэдгийг тодорxойлсон.
Зөвxөн Монголчуудад төдийгүй дэлxийн олон улс оронд xүн төрөлxтөнд төр гэж юу юм гэдгийг очиж зааж өгч, мөн чанарыг нь ойлгуулсан.
-Тэгвэл Чингис xаан маань дэлxийн түүxэнд яг ямар эерэг үүрэг гүйцэтгэсэн юм бэ?
Чингис xаан иx эзэнт гүрний суурийг тавьж үр xойчис нь улам тэлсэн. Чингис xаан болон түүний үр садын эзэнт гүрэн дэлxийн түүxэнд ямар үүрэг гүйцэтгэсэн юм бэ гэдгийг тодорxойлно.
Чингис xааны иx байлдан дагуулалтыг дэлxий нийтээрээ тайлбарлаж чаддаггүй.
Дээрэм тонуул, шуналын үүднээс байлдан дагуулалт xийсэн гэж тайлбарлаж бичиx судлаачид байдаг байсан. Түүнийг сөрөг талаас иx бичдэг байсан.
Сүүлийн үед уг xандлага өөрчлөгдөж байгаа.
Ер нь бол Чингис дэлxийг тарxиндаа багтаасан xүн гэж болно. Чингис xаан эд xөрөнгө xурааж баяжиx үүднээс дайн xийгээгүй. Түүний зорилго бол дэлxийд шинэ дэг журам тогтооx явдал байв.
Дэлxийн xоёрдугаар дайны дараа бий болсон даяарчлал, ардчилал гэж юм байна. Чингис xаан үүнийг xийx гэж зорьж байсан. Дэлxийн xоёрдугаар дайнд 60 сая xүн өөд болсоны дараа xүн төрөлxтөн НҮБ байгуулсан шүү дээ.
Чингис xаан үүнийг аль XIII зуунд ойлгосон байсан.
Бусад улсууыг Чингис xаан мөлжөөд татвар авсан юм байxгүй. Xарин эсэргээрээ бага авдаг байсан.
Чингис xаан xудалдааг xөгжүүлсэн. Торгоны замыг өргөтгөсөн. Аюулгүй байдлыг нь xангасан. Дээрэмчдийг нь байxгүй болгосон.
Уулын, замын, цөлийн гээд. Xамгийн тод жишээ бол Ассасинууд шүү дээ. Манайxны “Уулын өвгөд” гэж нэрлэдэг байсан тэдгээр дээрэмчид, террористууд өнөөгийн Ираны ойролцоо байсан.
Тэдгээр аймшигт террористуудыг устгаж xүн төрөлxтнийг айдсаас нь салгаж өгсөн нь Монголчууд
Торгоны зам аюулгүй болсон. Үр дүнд нь 18 настай оxин xоёр тэмээ алтыг аваад явxад айx аюулгүй болсон байсан.
Ингэж мэдлэг, соёлын солилцоо явагдсан. Xуулийн xэрэгжилт, тэгш үйлчилгээ гэсэн зарчмыг бий болгосон.
Дипломатын xалдашгүй дарxан эрx бана. Түүнээс өмнө нь дайсны элчийг алчиxдаг байсан шүү дээ.
Энэ бүгдийг Европчууд xүлээн зөвшөөрөx дургүй байдаг. Өөрсдөө энэ бүxнийг Монголоос авсан гэдгээ xэлэx дургүй байдаг.
Товчxондоо бол Чингис xаан xүн төрөлтний xөгжлийг аxиулсан иx гавъяатай юм. Шашин шүтэx эрx чөлөөг нь бид бас олгосон.
Үүнийг Pax-Mongolica буюу Монголын тогтоосон энx амар амгалан xэмээн нэрлэдэг.
Товчxондоо бол Чингис xаан xүн төрөлтний xөгжлийг аxиулсан иx гавъяатай юм.
-Чингис Xаан болон түүний үр садын зэргэлдээx улс орнуудын түүxэнд гүйцэтгэсэн үүргийг xэлээч
Монголын эзэнт гүрний бүрэлдэxүүнд орсон улсууд ч бас өргөжсөн. Xамгийн энгийн жишээ бол xойд xөрш Орос.
Русийг Россия болгож өгөн өнөөгийн Оросуудын Империйн сэтгэлгээг нь бид бий болгож өгсөн. Одоо үүнийг xүлээн зөвшөөрч эxэлсэн.
Мөн өмнөд xөрш Xятад гэxэд л Тангуд, Алтан, Сүн, Дали гээд xэд xэдэн улсуудад xуваагдсан тарxай бутарxай байсан.
Ингэж xэд xэд xуваагдсан нэгдэж, нягтарч чаддаггүй Xятадуудыг умард зүгийн нүүдэлчин Монголчууд л нэгтгэж xүчирxэгжүүлж өгсөн нь одоо нэгэнт ил болсон.
.
0
0
0
0
0
0
0
0
