Шинжлэх ухааны салбарын эрдэмтэн судлаачдаас бүрдсэн зөвлөл байгууллаа
Монголчуудын төрийн түүхэнд хамгийн чухал өдрүүдийн нэг бол 1924 оны 11 сарын 26. Энэ өдөр Монгол Улс анхны Үндсэн хуулиа баталж, тусгаар тогтнолоо хуульчлан зарласан түүхэн агшинг өнөөдөр бид тэмдэглэн өнгөрүүлдэг.
Гэвч Үндсэн хууль гэдэг зөвхөн нэг өдрийн шийдвэр биш, харин олон жилийн турш улс төрийн хэлэлцүүлэг, олон орны туршлага судалсан, олон шат дараатай боловсруулсан томоохон улс төр, эрх зүйн шинэчлэлийн үр дүн юм.
Энэ нийтлэлд бид анхны Үндсэн хуулийг боловсруулах явц, батлагдсан түүхэн орчин, агуулга, ач холбогдол болон 11-р сарын 26-ны өдрийг яагаад Монголчууд амралтын өдөр болгон тэмдэглэдгийг дэлгэрэнгүй хүргэх болно
Анхдугаар Үндсэн хуулийн суурь тавигдсан нь (1911–1924)
БНМАУ-ын анхдугаар Үндсэн хуулийн бичмэл эх.1924 он
Үндсэн хуультай болох санаа анх хэзээ гарсан бэ?
1911 онд тусгаар тогтнолоо сэргээснээс хойш Монгол Улсад төрийн тогтолцоог нэг мөр болгох, ард иргэдийн эрх-үүргийг хуульчлах шаардлага бий болсон. Энэ хугацаанд:
- 1911–1924 оны хооронд 100 гаруй “Үндсэн хуулийн шинжтэй” баримт бичиг батлагджээ.
- 1921 онд Ардын түр Засгийн газар байгуулахдаа “Үндсэн цааз, дүрэм зохионо” гэсэн шийдвэр гаргаж, Үндсэн хууль боловсруулах суурь тавьсан байдаг.
- 1921 оны 11-р сарын байдлаар “Үндсэн хуулийн гол баримтлах хэм хэмжээ” нэртэй 12 зүйлтэй баримт бичиг баталсан нь Монголын анхны Үндсэн хуулийн эх загвар гэж түүхчид үздэг.
БНМАУ-ын нийслэл Улаанбаатар хотын худалдааны төв гудамж. 1926 он. /гэрэл зургийг Альберт Канн/
Үндсэн хуулийг боловсруулах комиссууд
1) 1922 оны тавдугаар сарын 19 Анхны ажлын хэсэг байгуулагдсан
Ардын Засгийн газар, МАН-аас 1922.05.19-нд:
- Үндсэн хууль боловсруулах ажлын хэсэг байгуулж,
- Даргаар нь Шүүх яамны сайд, Хурц гүн Магсаржавыг томилсон байдаг.
Энэ ажлын хэсэг:
- Орос, Америк, Япон, Бельги зэрэг улс орны Үндсэн хуулиудыг орчуулж,
- Туршлага судлан ажиллаж байв.
Гэвч тухайн үеийн улс төрийн нөхцөл байдлаас шалтгаалж
“хөрөнгөтөн орны хууль хуулах нь зохисгүй” гэсэн үндэслэлээр 1922 оны 12-р сард татан буулгасан.
2) 1924 оны 9 сарын 23 – Шинэ комисс байгуулагдсан
Шинэчлэн байгуулсан комиссыг:
- Ерөнхий сайд Балингийн Цэрэндорж ахалж,
- С.Магсаржав, бусад 6 хүний бүрэлдэхүүнтэй томилсон.
Комиссын 60% нь Монгол хүмүүс байсан бөгөөд гишүүдийн дундаж нас 40 орчим байжээ.
Тэд:
- 7 улсын Үндсэн хуулийг судалж,
- Зохиохдоо 1918 оны Зөвлөлт Оросын Үндсэн хуулийг загвар болгон ашигласан байдаг.
Тухайн үед Ерөнхий сайд Д.Бодоо, Цэвээнжамсран нар хаантай байх загвар бүхий төсөл боловсруулж байсан ч улс төрийн нөхцөл байдлаас шалтгаалж зогссон түүхтэй.
Улсын Анхдугаар Их Хурал ба батлагдсан түүхэн мөч
- 1924 оны 9 сарын 8 – Улсын анхдугаар Их хурал хуралдсан
Халхын дөрвөн аймаг, Дөрвөдийн хоёр аймаг, Алтай, Хөвсгөлийн урианхай, Дарьганга, Ховдын тариачин хошуу, ардын цэргийн ангиудаас:
- 90 төлөөлөгч сонгогдож,
- 77 нь хуралд оролцжээ.
Хурал 1924.09.08 -11.28 хүртэл үргэлжилсэн.
- 1924 оны 11 сарын 25 Төслийг зүйл бүрээр уншсан чухал өдөр
Ерөнхий сайд Цэрэндорж Үндсэн хуулийн төслийг:
- 50 зүйл болгон нэг бүрчлэн уншиж,
- Төлөөлөгчид гар өргөн санал хураалт явуулсан,
- 100% саналын дэмжлэгээр баталсан нь түүхэн үйл явдал байв.
- 1924 оны 11 сарын 26 — Үндсэн хууль албан ёсоор батлагдсан өдөр
Энэ өдөр Монгол Улс Бүгд Найрамдах Бүрэн Эрхтэй Ард Улс болсноо дотоод, гадаадад хуульчлан зарлаж тунхагласан.
Анхны Үндсэн хууль:
- 6 бүлэг
- 50 зүйлтэй
Анхны зүйлд:
“Улсын дээд эрхийг жинхэнэ ардад эдлүүлнэ” гэж тунхагдсан нь Монголын ард түмний эрх мэдлийг анх удаа хуульчилсан явдал.
Анхны Үндсэн хуулийн эх бичиг
Архивын ерөнхий газарт өнөөдөр:
- 18 хуудас эх бичиг,
- 72 хуудас тайлбар сэлт,
- Бүх хуудсанд “Ардын эрхт Монгол Улсын Хурлын тамга” дарсан эх хувь хадгалагдаж байна.
Сүүлийн хуудсанд дараах тэмдэглэл бий:
“1924 оны аргын улирлын 11 сарын 26-ны өдрийн үдийн хойт 4 цаг 17 минутад энэхүү Үндсэн хуулийг батлав.”
– Хурлын дарга Жадамба
– Дэд дарга Бадрах
– Нарийн бичгийн дарга Гэлэгсэнгэ, Дугаржанцан
Анхны Үндсэн хуулийг дагасан хязгаарлалтууд
1924 оны Үндсэн хуулийн сул талууд:
- Наймаачин, том лам, хутагт хувилгаад зэрэг хэсгийн сонгох, сонгогдох эрхийг хязгаарласан
- 1927 оноос тэдний хувийн өмчийг хурааж эхэлсэн
- Хувийн өмчийг зөвшөөрдөггүй, социалист шинжтэй заалтууд орсон
- “Хүний эрх” гэсэн ойлголт тусгагдаагүй. Энэ нь 1992 онд анх орсон
Гэхдээ тухайн үеийн улс төрийн нөхцөл байдлыг харгалзвал энэ нь хууль зүйн алдаа гэхээс илүү цаг үеийн онцлог байв.
Хэдийгээр тухайн үед хоёрхон улс Монголыг албан ёсоор зөвшөөрч байсан ч:
- Монгол Улс анх удаа өөрийн тусгаар тогтнолыг хуульчилсан
- Энэ мэдээ Америкийн New York Times сонинд нийтлэгдсэн байдаг
Төрийн эрх мэдлийн бүтцийг тогтоосон
Үүнд:
- Төрийн эрх барих байгууллага
- Гүйцэтгэх засаглал
- Шүүх эрх мэдэл
- Төрийн санхүү, гадаад бодлого
- Орон нутгийн засаг захиргаа гэх мэт бүх тогтолцоог цогцоор нь анх удаа харуулсан.
Монголын ардчиллын эх суурь
1992 оны шинэ Үндсэн хуульд одоо ч байдаг зарчмууд:
- Улсын дээд эрх ард түмэнд байх
- Ард түмэн төрийн эрх мэдлийн эх сурвалц
- Шинэ төрийн байгууллыг ард түмнээс сонгох зэрэг үзэл санаанууд анх 1924 онд эхтэй.
Анхны Үндсэн хууль хүчин төгөлдөр байсан хугацаа
1924 оны Үндсэн хууль:
- 16 жил мөрдөгдөж,
- 1940 онд шинэ Үндсэн хуулиар солигдсон.
Монгол Улс олон улсын хэмжээнд – Ази тивд гурав дахь үндсэн хуультай улс
Орчин үеийн үндсэн хуулиуд 200 жилийн настай байдаг бол:
Монгол Улс:
- 1924 оноос эхтэй үндсэн хуультай
- Ази тивд гурав дахь үндсэн хуультай ард түмэн гэдгээрээ дэлхийн түүхэнд онцгой байр суурь эзэлдэг.
1924 оны 11 сарын 26 бол Монголчууд:
- Төр улсаа шинээр байгуулж,
- Тусгаар тогтнолоо албан ёсоор зарлаж,
- Ард түмэнд төрийн дээд эрхийг олгож,
- Орчин үеийн Монгол Улсын суурийг тавьсан өдөр.
Өнөөдөр бид энэ өдрийг амралтын өдөр болгон тэмдэглэдэг нь:
Тусгаар тогтнолын ач холбогдолтой дүйцэх түүхэн өдөр
Монгол Улсын төр, эрх зүйн үндэс суурь тавигдсан мөч
Ард түмэн төрийн эрх мэдлийн жинхэнэ эзэн болохыг анх тунхагласан огноо ч болохтой холбоотой билээ.
0
0
0
0
0
0
0
0
