Д.Сүхбаатарын талбайн зүүн, баруун талын авто замын хөдөлгөөнийг түр хаана
ШҮҮМЖЛЭГЧ Д.ДАВААЖАРГАЛ
Б. Лхагвасүрэнгийн “Тамгагүй төр” жүжиг Б. Баатарын найруулснаар 2022 онд Монголд олны хүртээл болсон билээ. Тухайн жүжиг нь 22 дахь удаагаа тайзнаа тоглогдож буй хэмээн цоллогдон Лондонд очихоос өмнө л сайн муугийн тухай хоёр тал болон хэлэлцсэн билээ. Нэг талаас Баатар найруулагчийг өөрийн гэсэн найруулгын онцлогоо баталлаа гэх, нөгөө талаас физикл нэртэй бүжгэн жүжигтэй хосолсон драм болчихлоо угтаа эмгэнэлт жүжиг шүү дээ хэмээх. Харин бүх л шүүмжлэгчид зохиол бол агуу, жүжиг ямар ч алдаагүй гэж үзэцгээсэн юм. Гэтэл Лондонд тоглогдоход шүүмж бас л хоёр талд өрнөсөн ер нь л дундаас нь голч дүгнэлт гарахааргүй байлаа. The telegraph сэтгүүлд нийтлэгдсэн шүүмжид тун уйтгартай нүсэр гэж өгүүлээд “Тамгагүй төр” жүжгийн санааг “Төрийг ард иргэдээс дээгүүр тавьсан суртал ухуулгын шинжтэй” хэмээсэн юм. Дээрх сэтгүүлд нийтлэгдсэн нэг өгүүлбэртэй нь яв цав санаа нийлж буй нь “Хоёрдугаар хагаст аллагатай хэсэг гардаг бөгөөд энэ хэсэг их эмгэнэлтэй байх ёстой. Гэтэл дүрийн хөгжүүлэлтийг маш бага хийсэн.”
Харин Guardian сайтад “Монголын соёлын түүхийг харуулсан Гладиотарын хувилбар ч юм шиг” хэмээн дүгнэсэн байна. Монгол дахь шүүмжтэй агуулгын хувьд адилхан л хоёр хуваагдсан юм.
Хөдөлмөрийн баатар, Ардын уран зохиолч Б.Лхагвасүрэнгийн “Тамгагүй төр” жүжгийг Херо” энтертаймент студийн найруулагч Б.Баатарын найруулга эхлэл хэсэгт жүжиглэлт бүжиг бэлгэдэл сайн байж оргил хэсгээс хойш дараалсан аллага төдий болчихсон гэж бусад шүүмжүүдээс дүгнэж болохоор байна. Дараалсан тэр олон аллагын эмгэнэл нь үзэгдэхгүй өнгөрчихсөнд л хамаг учир байгаа юм байна. Тэгвэл дараалсан олон үхлийг дарж чадах байсан уу? Эмгэнэлийг үзүүлж чадах байсан уу?
Бид жүжгийг бүрэн хэмжээнд үзэхээс өмнө юун түрүүнд зохиолтойгоо сайн танилцчихвал зүгээр байдаг даа. Гэхдээ бүтэн 2 цагийн жүжгийг агуулга төдийхнөөр танилцаад орвол жүжиг үзэх таашаал залхмаар болоод зарим хүмүүс ид дундаас нь унтаж эхэлдэг юм. Эсвэл ямар нэг дүгнэлт хийж чадахгүйд ч хүрнэ.
Б. Лхагвасүрэн “Тамгагүй төр” 3 бүлэг, 6 үзэгдэл бүхий эмгэнэлт шүлгэн жүжиг нь улс төрийн мөнхийн сэдвийг нэг талаас барьж харсан билээ. “Муу үйл хийдэггүй засагт сэтгэл татах юм байдаггүй.” Поль Валери гэсэн шиг Хүннүгийн хаан бага хатны хүүгээ хаан ширээнд багад нь өргөмжлөх үед Эгэрэг түшмэл өөрийн нууц их хатны хүүгээр сольж жүжгийн зөрчил эхэлнэ. Өргөмжит ханхүү нь харгис хэрцгий болж өсөхийн хэрд Арчуг хаан төр улсынхаа төлөө хүүгээ хорооно. Нэг талаас барьсан агуулгатай гэж дурдсан нь эндээс эхэлж байгаа юм. Хайртай бага хатнаа ч хүндлэл үзүүлээд хороох, сүүлд Эгэрэг түшмэл өөрийн жинхэнэ хүүг хороох гээд үйл явдал төрийн төлөөх аллага болоод дуусна. Гэхдээ л муу үйл хийж байгаа төрд сэтгэл татах юм байгаа юм. Цаад санаа нь төрийн төлөө болохоор аллагуудыг нэг л зөвтгөөд өнгөрчихнө. Харин жүжгийн хэл найруулгын хувьд Б. Лхагвасүрэн бол Явуухулангаас хойш төрсөн хамгийн чадварлаг өөрийн гэсэн өнгө аястай уянгын яруу найрагч гэдгээ жүжгийн үг хэлэнд өөрийгөө баталж чадаж байгаа юм. Чадаж байгааг нь эшлээд ч хэрэггүй жүжгийн зохиолын хэл найруулга тэр чигтээ зохиолчийн нэг яруу найргийн ном л гэсэн үг. Харин нэртэйгээ уялдах үйл явдын тайлал хэсэгт Эгэрэг түшмэл, Арчуг хаан хоёрын anagnorisis /өөрийнхөө хэн бэ гэдгийг мэдэх хэсэг/ хэсэгт Хүннүгийн хаан төрийн тамгыг хатныхаа цээжинд бунхалсан байна.
“Тэнэгүүдийн тоглоом болох төрийг
Тэнгэрийн дор би орхиж чадахгүй” гэж хэлж байгаа нь нэг ёсондоо хаан хүнд байх ёстой эрхэм зан юм. Энэ зан одоо хаана байна гэсэн асуултыг үлдээх ёстой. Зохиолчийн уг зохиолыг бичсэн санаа нь ч улс төрд гишүүн суусан хэдэн жилд нь төрсөн гэдэг. Туульсын зохиолын хувьд маш том өв бол энэ утгаараа “Тамгагүй төр” “Атга нөж” зэрэг Б. Лхагвасүрэнгийн жүжгүүд мөн. Сайн найруулагч яг энэ агуулгыг хүлээж аваад зохиолыг жаахан засаад тайзнаа амилуулаасай гэж боддог тулхтай уншигчид ч цөөнгүй. Зохиолыг жаахан засаад гэдэг нь уг зохиолын тайлал байх ёстой хоёр ханхүүг сольдог үйл явдал эрт гарснаас болж хамгийн хаан хүүгээ хөнөөхөд үзэгчид “угаасаа Эгэрэг түшмэлийн хүү юм чинь” гэж хүлээж авч байгаа юм. Зохиолч уг нь төрсөн хүүг нь зөрүүлж хөнөөснөөр эмгэнэл биелж байгаа учир болно гэж үзсэн байх. Болно болно. Басхүү “Тамгагүй төр” хэмээсэн л бол тамганы бэлгэдэл бага ч болтугай эхэнд яригдах байтал ганцхан хаан ширээнд тэмүүлсэн дорд түшмэлийн хүчтэй тэмцэлийн үеэр төгсгөлд нь яригдаж байгаад л жаахан дутагдалтай гэмээр. Хаан ч гэсэн уг нь хүн шүү дээ. Хүүгээ алахгүй гэсэн эргэлзээ буцах ямар нэг тодорхой шийдвэр жүжигт байвал илүү л зөрчилтэй болмоор санагдаж байгаа юм.
Дээрх мэтээр эргэцүүлж, жаахан шүүмжлэлтэй хандаж байгаад жүжиг рүү яваад ороход тайз, дүр, чимэглэл, хөгжмүүд нь тэр газар үгээр уншсанаас хамаагүй илүү сэтгэлд хүрч ирнэ. Надад төр гэж хашхирч, халуурч шатсан хаанаас илүү сольсон хүүгээ ч өөрийн юм шиг хайрлаж байгаа их хатны дүрийн шаналал, сольсныг ч мэдэхгүй хэрцгий хүүгээ өрөвдөж буй бага хатны дүрийн үхэл зэрэг нь үзэх хүслийг төрүүлж байлаа.
- Өмнөх найруулгаасаа өнгөтэй хийсэн жүжиг.
“Тамгагүй төр” эмгэнэлт туульсын жүжгийг анх 1998 онд Ч. Найдандорж найруулж тайзнаа толилуулж 2001 онд Саран хөхөө театрын найруулагч Н. Пүрэвдорж найруулжээ. Түүнээс хойш 2010 оны үес хүртэл завсарлаж байсан уг жүжгийг Б. Баатар 2022 онд найруулан физикл жүжиг болгон тавив. Өмнөх тавилтуудтай харьцуулагдана гэдгээ ч Баатар найруулагч сайн тооцоолж тайз, хувцаслалтыг гоё байлгаж дүрийг өөрийн юмортай жүжигчдээр тохоож чадлаа. Гэвч хувцаслалтын хувьд сайн гэж дүгнэхийн өмнө Готхолд Лессингийн нэгэн үлгэрийг саная.
“Ганган тансаг хувцастайгаар Еленаг дүрсэлсэн шавьдаа өвгөн зураач
- Чи түүний сайхныг харуулж чадсангүй, тиймээс баян болгож зурсан байна” хэмээдэг.
Юань гүрний үеийн ордны хаадын хувцасыг л санагдуулах улаан өнгө голлох хувцаслалтаас би Хүннү хаан, хатан зэргийг олж харахгүй юм байна. Харин ганган уу? сайхан уу? гэж асуувал мэдээж ганган, загварлаг, баян хаан гэдэг нь мэдэгдэж байна. Хүн бүтээж байгаа дүрийг ганган хувцасаар бүтээчихээр Гүргэл хатны дүрээс бусад нь ялимгүй бүдэгхэн гарчих шиг санагдана. Тэр бүдгэрчих гээд байгаа тоглолтыг Арчуг хааны дүрийг бүтээсэн Г. Эрдэнэбилиг сүүлийн гурван үзэгдэлдээ зохиолын үгийн яруу, өөрийн дүрийг мэдэрсэн өнөөх төрийн төлөөх хаан гэдгээ нотлохоор улайрсан мөчүүддээ хувцасныхаа бүтээлгийг сөхөж үзүүллээ. Эгэрэг түшмэлийн дүрийг бүтээсэн Сугарын Болд-Эрдэнэ ч ялгаагүй
“Тамгаа өгчих
Сэтгэлээ барихыг хүсье.
Сэнтийг чинь бол бөгс минь олоод суучихна…” гэж хэлж байгаа хэсэг хүртлээ Эгэрэг түшмэл миний төсөөллөөс давж чадлаа. Миний төсөөллөөс давсан нь ч яахав мэргэжлийнхээ төвшинд гайхалтай байсан гэдэгт итгэнэ.
Эцэст нь бодоход Хүннү төрийг би ч үзээгүй, найруулагч ч үзээгүй тэгэхээр найруулагчийн төсөөлөлд тийм л хувцастай байсан юм байна. Эсвэл хувцасны материал үзэхэд таалагадсан торго нь тэр юм байгаа биз. Ямартай ч Ачирын дүр л олзны хүнээр тоглох гэсэн хүслээ гаргахаас өөрөөр хувцас нь хүртэл энгийн болчихлоо доо.
- Хэрвээ…
Түүх ярьж байх үедээ “хэрвээ” гэж хэлж болдоггүй гэсэн. Харин би туульсын жүжигт хэдхэн удаа хэрвээ гээд биччихье. Угтаа бол энэ жүжиг ч түүх болон үлдэж байгаа шүү дээ.
Эхэнд дурдсанаар “зохиолыг жаахан засаад” гэж бодож байсан. Найруулагч зассан л байж таарна гэсэн хүлээлттэй орсныг харин талаар болгоогүй. Хүчирын дүр зохиолд өөрийн гэсэн зөрчил гаргадаггүй. Харин Баатарын найруулгад Хүчирийн дүр тусдаа нэг үзэгдэл болсонд үнэхээр талархууштай. Хүсэн хүлээсэн мөч байсан учир баярлаж байлаа. Хүчирийн дүрийг ч жүжигчин нь үнэхээр чадмаг гаргасан байна. Эхний удаа үзэхдээ ийн баярлаад өнгөрсөн юм. Харин хоёр дахь удаагаа үзэхдээ:
Хэрвээ Хүчирийн дүрийг гаргаж л байгаа юм бол яагаад зохиолын хэл найруулга энэ хэсэгт ингэж энгийн болж унах ёстой юм бэ? Гэсэн бодолтой үзэж байлаа.
Лхагвасүрэн зохиолчийн жүжгийн яруу найраг гэж тусдаа нэг судлагдахуун болж чадахаар бүтээлд үнэхээр хүндэтгэлгүй хандчихлаа гэж дүгнэнэ. Уг нь бол амархан шүү дээ. Зохиолчийн жүжгийн яруу найргийн найруулгын онцлог нь алхам бүрд мэдэгдэж байгаа. 3-4 удаа уншихад л дүрслэл нь аядуу зөөлөн утгыг ширүүн дориун утгатай үйл үгээр, ширүүн дориун утгыг аядуу зөөлөн өнгө аястай үйл үгээр эсрэгцүүлэн илэрхийлж байгаа юм. Яруу хэрэглүүрийн хувьд ихэсгэл хийгээд адилтгал л голчилно. Ихэсгэл хаадын хүрээнд хаан ширээ, төр улс зэрэг. Адилтгал нь өчүүхэн боол, хаантай тэрсэх зэрэг юм. Хүчирийн энгийн нэг үгийг нь л:
“Эцэг хаан намайг өргөмжлөөгүй
Эрлэг хаан ч намайг төрүүлээгүй гэж найдна…” гэх юм уу эсвэл
“Хортны гарт үрэгдсэндээ би
Хааны өмнө жаргалтай билээ….
Хүүгээ алсан биш
Хүйндээ ч боосон биш…” гэдэг юм уу. Хэрвээ би л дүр хөгжүүлэгч нь байсан бол найруулгыг нь дагуулаад л санаагаа илэрхийлчихнэ. Гэхдээ энэ дутагдал бол мэргэжлийн утга зохиол шүүмжлэгч нарт л ажиглагдах учраас бусад нь миний л адил шинэ үзэгдэл нэмэгдсэнд баяртай байсан гэж найдна.
Лондонд тоглогдсон шүүмжүүдийг уншихаас ч өмнө би хэрвээ гэдэг үгийг дотроо хэлээд л өмөөрч байсан юм. Жүжгийг бүхэл агуулгаар нь бодоод үзэхээр төр гэдэг хүний махан овоолго дээр буй хаан сэнтий шиг санагдаж байгаа нь үнэн. Хэрвээ үнэхээр ийм сунжирсан их аллага үйлдэх гэж байгаа юм бол миний хувьд эхлэл хэсгийн бөөгийн тамлагаас бусдыг нь жаахан танах байсан шиг санагдана. Оронд нь Арчуг хаан хүүгээ хөнөөхдөө хэлж буй:
“Өтгөсийн сүнс олон шөнө надад шивнэлээ.
Өнгөрсөн шөнө намайг бүр зандчиж хонолоо
Энийг хий гэж сэлэм гялалзах мэт аянга цахиж
Элийрэхээр минь бороо толгой дээрээс асгарч
Эцэг тэнгэр хилэгнэж хонолоо.
Булингартсан цусаа тунгаа гэлээ…
Буруу муруйгаа тэгшил гэлээ…
Хүннү төрд нэмэр болохгүй
Хүүгээ чи мохируул гэлээ.
Ёр зүүдний боол би..
Ёсоор болгохоос яая гэхэв.[1]…” Гэдэг хэсгийн хүүгээ хөнөө гэж буй өтгөсийн сүнсний оронд хүүгээ хөнөөх ёр билгийг харуулсан зүүдийг харуулж бөөгөөр бэлгэдлийг тайлуулан түүнийгээ дагаж буйгаар гаргах байсан юм. Нэгэнт л жүжгийг төгс найруулан тавихыг хичээж ганган хувцас үнэтэй торго өчнөөнийг авснаас хойш яадаг юм. Тийн гаргах амархан шүү дээ. К. Г. Юнг, Лев Стросс, Алис Милер нарыг уншаад л гүний сэтгэл судлал хэдэн хоног нойргүй суугаад судлахад л бидэнд уламжилсан зүүдний их тайллын өчүүхэн хэсэг “шүд унах” муу ёрын зүүдийг олон талаас нь тайлж цөхөх юмгүй. Бүтэн нэг үзэгдэлд Англичуудыг ядаж ангайлгах байсан ч юм бил үү. Уг нь зохиолч “Ёр зүүдний боол би…” гээд сэдлийг нь хангалттай гаргаад ирчихсэн шүү дээ.
Эцэст нь дүгнэхэд Монгол хаан жүжиг үнэхээр муу болчихлоо гэж үү?
Жүжгийн зохиолын хэлбэрийн хувьд өмнө өгүүлсэн нь тайзан дээр яагаад зүгээр дараалсан аллагууд л харагдаад байгааг бид өөрчлөөд тавьж болох байсан гэдгийг хэлэх гэж л хүндэлж яваа их зохиолчийнхоо ганц муу тал дээр дөрөөлчихлөө.
Хувцас тохиромжгүйн хувьд ганц миний бодол байж магадгүй. Уншигчдаас санал нэгдэх нь байна л биз. Харин хөгжим болоод физикл жүжиглэлтийн хувьд тун сайн байлаа. Жүжгийн үйл явдал, үзэгдэл бүрийн агаартай нягт уялдаатай хөдөлгөөнүүд дүрийн хэлж буй үгийг тайзнаа амилуулж буй хөдөлгөөн, хөгжмүүд миний театрт очсон мэдрэмж, сэтгэл хөдлөлийг бүрэн хүндэтгэсэн учир талархууштай байна. Бүжигчид, уран нугараач, акробатчидын үзүүлбэр жүжгийн сунжирсан байдлыг нөхөх төлөвлөгөөтэй байсан байх. Найруулагч бусад найруулгатай харьцуулах ч хэрэггүй туслах дүрүүд буюу бүжигчдийн хувцас хөдөлгөөн их зүйлсийг харуулсан билээ. Эгэрэг түшмэл их хатан хоёрыг эхлэлийн хэсэгт ярилцаж байхад бүжиглэж үгсийн аясаар хөдөлгөөн илэрхийлж байсан бүжигчид гол хэсэгт Ачирын араас дагаж явах, зохиолын эхэнд буй Ачир, Хүчир хоёрыг бэлгэдсэн хоёр гавар төгсгөлд үхэтхийн хэвтэх зэрэг өчнөөн хөдөлмөр нь зарим шүүмжлэгчдэд дэндүү нүсэр л гэж харагджээ. Харин эмгэнэл төрүүлэхүйц үйл явдал нэмж болох байсан санааг нэгтгэн товч дурдваас:
- Физикл бэлгэдлүүдийг нэмсэн тохиолдолд туслах бүжигчид нугараачид хэтэрхий нүсэрдээд эмгэнэл үзэгдээгүй байж болно. Нөгөө талаар дүрийг ганган хувцасаар бүтээхээс илүүтэй дүрээс зарим үгсийг хасаж хөдөлгөөнд орлуулж болохуйц байлаа.
- Сунжирч буй шалтгаан нь Хүчирийн хэсэг гарч ирсэнд юм бол эхлэлийн Арчуг хаан, Эгэрэг түшмэл хоёрын яриаг хасаж танаж болохуйц байлаа. Дүрүүд бүгд нийлэх үйл явдал нэмэхгүй бол хоёр хоёроороо харилцсан хэсгүүдээс зөрчил хурц илрэхгүй ч байх талтай.
- Бэлгэдэл оруулж л байгаа бол дээр дурьдсан зүүдний хэсгийг тусад нь үзэгдэл болгоод зүүдний тайлал дээр бүх дүрүүдийг уулзуулж болох байлаа. Тэгвэл дундаа хагалах сэдэв нь төрийн тамга байж ч болно. Ингээд тамгаа гол хэсэгт дурдаад төгсгөл хэсэгт хатныхаа цээжинд онголчихвол төрийн эмгэнэл биелэлээ олсон байна.
Эцэст нь “Тамгагүй төр” жүжигт уран бүтээл шүүмжлэгчдийн хоёр талын саналыг харгалзан тунгааж үзвээс Монгол уламжлалт хэл сэтгэлгээний хувьд илэрхийлэмж сайтай байлаа. Харин сүүлийн үзэгдлүүд нь эмгэнэл үзүүлж чадахгүй дараалсан хядлага болж буй учир дүрийн хөгжүүлэлтийг шинэчлэн хийхээс л өөр аргагүй байх даа.
1
0
0
0
0
0
0
0
