Н.Номтойбаяр: Ц.Даваасүрэн төсвийн байнгын xорооны дарга xэвээр байвал өөрчлөлт гараxгүй
УИХ-ын гишүүн, Улаанбаатар хотын хөгжлийн бодлого эрхэлсэн түр хорооны дарга, Баянзүрх дүүргийн МАН-ын дарга Энхтайваны Бат-Амгалантай ярилцлаа.
-НИЙТИЙН ТЭЭВРИЙН ТОГТОЛЦООНД ТОМ ӨӨРЧЛӨЛТ ГАРГАХ ШААРДЛАГАТАЙ БАЙНА-
-Энэ удаагийн парламентын бүрэлдэхүүний Улаанбаатар хот, нийслэлчүүдийн төлөө хийж хэрэгжүүлсэн хамгийн бодит, томоохон ажил бол Монгол Улсын нийслэл Улаанбаатар хотын эрх зүйн байдлын тухай хуулийг шинэчлэн баталсан явдал гэж харж байна. Энэ ажилд манлайлан ажилласан гишүүний хувьд ямар өөрчлөлт оруулснаараа нөхцөл байдлыг хэрхэн дээрдүүлж буй талаар ярилцлагаа эхлүүлье гэж бодлоо?
-Нийслэлийн эрх зүйн байдлын тухай хууль 29 жилийн өмнө батлагдаж, энэ хугацаанд дорвитой суурь өөрчлөлтийг хийж чадаагүй.
Улаанбаатар хотын эрх зүйн чадамж, Засаг даргын үүрэг оролцоо, хэм хэмжээ, төсөв санхүүгийн бололцоо, хүн амын суурьшил, нягтаршил, эдийн засаг өнөөдрийнхтэй харьцуулшгүй өөр байсан. Тэр үеийн эрх зүйн суурь зохицуулалтаар өнөөгийн Улаанбаатар хотыг зохицуулна гэдэг хэцүү.
Энэ хууль анх батлагдсанаас хойш 27 жил өнгөрчээ. Харин түр хороо байгуулснаар Монгол Улсын нийслэл Улаанбаатар хотын эрх зүйн байдлын тухай хуулийг шинэчлэн баталлаа. Энэ хуулийг шинэчлэн баталсан нь том дэвшил, ололт. Мөн нийслэлийн 1.7 сая иргэнд нийгмийн томоохон суурь дэмжлэгийг үзүүлж чадна. Үүнийг дагаад төсвийн реформ, татварын бие даасан эрх зүйн зохицуулалтыг хийхээс гадна олон мянган ажлын байр бий болно гэж харж байна.
Нийслэлийн Засаг дарга Засгийн газарт асуудлаа оруулдаггүй, аль нэг яамаар дамжуулж асуудлаа оруулдаг байсан. Хотынхоо асуудлыг хотын дарга нь УИХ-д танилцуулахгүй болохоор бүх зүйл хэвийн, болж байгаа мэт ойлгогддог. Жишээ нь, эрүүл мэндийн байгууллагын ажилтан, албан хаагчдын олонх нь нийслэлд ажиллаж, амьдарч байна. Гэтэл энэ хүмүүсийнхээ цалинг ч нэмж чаддаггүй. Энэ мэт олон асуудлыг зохицуулсан, эрх зүйн чадамжийг бий болгож байгаагаараа тус хууль онцлогтой. Тухайлбал, яамд Засгийн газрын хуралдаанаар хоттой холбоотой асуудлыг хэлэлцүүлэх бол заавал хотын даргаас санал авч орох зохицуулалт орсон.
Хоёрдугаарт, хотын дарга өөрөө асуудлаа оруулдаг, танилцуулдаг, хэлэлцүүлдэг болсон. Энэ бол хотын дарга саналын эрхтэй болж байна гэсэн үг юм. 1.7 сая иргэний эрх ашгийн өмнөөс хот, нийтийн аж ахуй, нийгэм, эдийн засаг, төсөв, санхүү, ажлын байрыг нэмэгдүүлэх, хөдөлмөр эрхлэлтийг дэмжих чиглэлээр дуугарах боломжтой болсон. Энэ дутагдаад байсан учраас хот гэдэг их айл хаягдчихсан байсан. Иргэдийнхээ эрх ашгийг хамгаалж дуугарч, асуудлаа УИХ, Засгийн газарт танилцуулна.
Гуравдугаарт, газар чөлөөлөлтийг улс, нийслэлийн төсвөөр хийхээр болсон. Өмнө нь энэ талаар тодорхой зохицуулалт байдаггүй байсан. Иргэдэд нэн чухал шаардлагатай байгаа зам, гүүр, инженерийн дэд бүтэц, сургууль, цэцэрлэгийн мөнгийг нь шийдээд, хотоос газар чөлөөлөлтөд мөнгө тавь гэдэг. Гэтэл хотод мөнгө байдаггүй. Нөгөө бүтээн байгуулалтын мөнгөө Сангийн яам буцаагаад татчихдаг. Тиймээс УИХ, Засгийн газар, Улаанбаатар хот уялдаа холбоотой ажиллаж, улс, нийслэлийн мөнгөөр газар чөлөөлөлтийг хийх зохицуулалт орсон. Энэ бол маш том дэвшил.
Тэгэхээр хотоо сайхан болгохын төлөө цаашид хотын иргэд, иргэний нийгмийн байгууллага, аж ахуйн нэгжүүдтэйгээ төр, хувийн хэвшлийн түншлэлийн хүрээнд хамтарч ажиллана. Үүнээс гадна Улаанбаатар хотын шууд орлого нь хүн амын орлогын албан татвар, бусад татвараас бүрддэг. Түүнийг улсын төсөвт төвлөрүүлдэг. Ер нь “Оюу толгой” компанитай дүйцэхүйц орлогыг нийслэл төвлөрүүлдэг гэсэн үг. Энэ эх үүсвэрийг л хотод нь үлдээгээд өгөөч ээ гэдэг санаачилгыг анх гаргасан. Ингээд Улаанбаатар хотын хөрөнгө оруулалт, санхүүжилтийг дэмжих зорилгоор улсын төсвөөс жилд 420 тэрбум төгрөгөөс бууруулахгүйгээр санхүүжилт олгож байх шийдвэр гарсан.
-Нийслэлээс сонгогдсон УИХ-ын гишүүдээ нэгтгээд Улаанбаатар хотын хөгжлийн бодлого эрхэлсэн Түр хороог байгуулаад ажиллаж байгаа. Та бүхний дуу нэгтэй зүтгэсэн асуудал бол LRT буюу хөнгөн тулгуурт галт тэрэгтэй болж, замын түгжрэлийн асуудлыг шийдвэрлэх байсан. Гэтэл одоо метро барихаар боллоо гэх. Таны хувьд энэ асуудал дээр ямар байр суурьтай байна вэ?
-Нийслэл Улаанбаатар хотын хөгжлийн бодлого эрхэлсэн Түр хороог 2020 оны Улсын Их Хурлын ээлжит сонгуулийн үр дүнгээр Улаанбаатар хотоос сонгогдсон гишүүд нэгдэж, байгуулсан. Түр хороо Монгол Улсын Засгийн газрын “Шинэ сэргэлтийн бодлого”, “Улаанбаатар хотын хөгжлийн төлөвлөгөө”-ний уялдаа холбоог бэхжүүлэх, хотын өмнө тулгамдсан агаарын бохирдол, түгжрэлийг шийдвэрлэх чиглэлээр онцгой анхаарч ажиллаж байгаа.
Мөн бидний хийж хэрэгжүүлэхээр, бодлого шийдвэрийг нь тодорхойлохоор ажиллаж байгаа бас нэг чухал асуудал бол түгжрэл. Цаашид нийтийн тээврийн тогтолцоонд том өөрчлөлт хийх шаардлагатай байна. Өнгөрсөн жилүүдэд метро, дүүжин тээвэр, тусгай зориулалтын автобус, LRT гэх мэт олон судалгаа хийгдсэн. Мэдээж олон талаас нь асуудлыг судалж, харьцуулж байж зөв шийд гарна. Дэлхийн том хотуудын жишгийг харвал гурван саяас дээш хүнтэй хотод метро тохиромжтой гэж үзээд барьж, байгуулсан байдаг. Метро бол ирээдүйгээ харсан маш том бүтээн байгуулалт болно. 2008 оноос хойш үе үеийн хотын дарга нарын шүүгээнд тоосонд дараатай байсан метроны төслүүд ЖАЙКА олон улсын байгууллага дээр нэгтгэгдээд, шинэчлэгдээд ажил хэрэг болоод эхэлсэн.
Нийтийн тээврийн төсөл арилжааны төсөл биш гэдгийг энд онцолъё. Ямар ч улс оронд нийтийн тээврийн төсөл арилжааны төсөлд ордоггүй. Тиймээс энэхүү төсөл нь нийгэм, эдийн засагт ямар нөлөөтэй вэ гэдгийг ойлгох хэрэгтэй. Зарим хүн болохоор метро их зардал орно, ашгаа яаж нөхөх вэ, улсын төсөв, гадаадын зээл санхүүжилтээр хийгээд иргэд эргээд өр зээлд орно гэдэг байдлаар эмзэг хандаж байгаа. Яг бодит байдал дээр тийм зүйл болохгүй. Метро, LRT аль нэг нь хийгдэж дуусах л юм бол улаанбаатарчуудад ажлын байрнаас эхлээд, ажлын бүтээмжээ нэмэгдүүлэх маш том боломжийг олгоно. Хотын түгжрэл ихтэй замын маршрутаар зорчдог иргэд өдөрт 2.5 цагийг түгжрэлд дэмий өнгөрөөж байгаа.Үүнийг жилд дундажлаад тооцвол иргэн 35 хоногийг машин дотроо өнгөрөөж байна. Дундаж наслалт 72 гэж тооцвол түүнийхээ 6.5 жилийг түгжрэлд өнгөрөөхөөр харагдаж байгаа юм.
Дээрээс нь хөдөлмөрийн бүтээмжийг харах нь зүйтэй. Нэг хүн 2.5 цагт 20400 төгрөгийн бүтээмж алдаж байна гэсэн тооцоолол бий. Энэ маршрутын дагуу хувийн машин болоод нийтийн тээврээр зорчигчдын тоогоор үржүүлбэл, жилд 2.4 их наяд төгрөгийн эдийн засгийн хохирол амсаж байна гэж харж болно. Автомашины түгжрэлд зогсохдоо шатааж буй шатахууныг 2.5 мотортой машинаар дундажлаад тооцвол 3.46 литр бензин зарцуулж байгаа. Энэ нь 8400 төгрөг, жилийн турш 440 тэрбум гаруй төгрөгийн хохирол учирч буй юм. Жилд гурван их наяд гаруй төгрөгийн бодит хохирлоос гадна хүмүүсийн бухимдал, байгаль орчинд үзүүлэх сөрөг үр дагавар бий гэсэн судалгааны дүгнэлт гарсан. Тиймээс үүнийг зориглоод хийх нь чухал.
Хэрэв Улаанбаатар хотын эрх зүйн байдлын тухай хуулийг батлаагүй бол одоогийн хотын даргын шүүгээнд ч метро, LRT төсөл тоосонд дараатай байх байсан биз. Тийм учраас би метро байна уу, LRT байна уу Улаанбаатар хотод заавал багтаамж ихтэй нийтийн тээвэр байх ёстой гэдэг байр суурьтай байдаг. Үүнээс болж зарим нэг гишүүнтэй чуулганы хуралдаан дээр ам мурийж байсныг ч хүмүүс мэдэх байх.
-ҮНДСЭН ХУУЛЬ БАТЛАГДСАНААС ХОЙШ 30 ГАРУЙ ЖИЛИЙН ДАРАА Л ГЭМТ ХЭРЭГ, МАРГААНЫ УЛМААС ХОХИРСОН ИРГЭД СЭТГЭЛ САНААНЫ ХОХИРЛЫГ ХЭРХЭН, ЯАЖ ТООЦУУЛЖ АВАХ ВЭ ГЭХ АСУУДЛЫГ ТОДОРХОЙ ХЭМЖЭЭНД ХУУЛЬЧИЛСАН-
-2022 оны төгсгөлд таны ахалсан Ажлын хэсгийн боловсруулж, батлуулсан Шүүх шинжилгээний тухай хуулийн шинэчилсэн найруулга 2023 оны нэгдүгээр сарын 01-ний өдрөөс мөрдөгдөж эхлээд байна. Энэ хуулийг шинэчлэн найруулах үндэслэл нь юу байсан бэ?
-Шүүхийн шинжилгээний тухай хууль нь 2009 оны 12 дугаар сарын 03-ны өдөр батлагдсан байсан. Эрүү, иргэн, захиргааны хэргийг хянан шийдвэрлэх, зөрчил шалган шийдвэрлэх ажиллагааны явцад ул мөр, эд мөрийн баримтыг илрүүлж бэхжүүлэх, түүнд криминалистик, шүүх эмнэлэг, санхүү, эдийн засгийн зэрэг шүүх шинжилгээ хийж, шүүхийн шийдвэр гаргахад ач холбогдол бүхий нотлох баримтад үндэслэн шинжээчийн дүгнэлтийг гаргах, шүүх шинжилгээний байгууллага, шинжээчийн эрх зүйн байдлыг тогтоосон харилцааг зохицуулсан. Энэ хууль 2009 онд хууль батлагдсан цагаас хойш таван удаа 40 гаруй зүйлд нэмэлт, өөрчлөлт оруулсан байдаг.
Үүнтэй холбогдуулан шүүх эрх мэдлийн болон хууль сахиулах байгууллага хоорондын чиг үүрэг, үйл ажиллагааны эрх зүйн үндсийг шинээр авч үзэх шаардлага гарсан. Тиймээс процессын хуулиудад нийцүүлэн Шүүхийн шинжилгээний тухай хуулийг боловсронгуй болгох шаардлага тулгарсан. Мөн нийгмийн хөгжлийг дагаад инженер техник, хүрээлэн байгаа орчин, цахим технологи болон нийгэм, хууль зүйн салбарт тулгамдаж буй сэтгэл санааны хямрал буюу сэтгэцэд учирсан хор уршгийн зэргийг тогтоох шинжилгээ зэрэг зарим тусгай мэдлэг шаардагдах онцлог шинжилгээг хэрхэн хийх талаарх зохицуулалт хуульд тодорхой бус байсан нь энэхүү хуульд нэмэлт, өөрчлөлт оруулах үндэслэл болсон.
Байгуулагдаад 80 гаруй жил болж буй баялаг түүхтэй Шүүх шинжилгээний байгууллагыг ч шинэчлэн байгуулах шаардлагатай. Монгол Улсын хэмжээнд буюу бүх аймагт шүүх шинжилгээний байгууллагууд үйл ажиллагаагаа явуулж байгаа. Боловсон хүчин, санхүүгийн бэрхшээл их. Тиймээс Шүүх шинжилгээний ерөнхий газар улсын хэмжээнд бүсчилж ажиллах төлөвлөгөөг эхний ээлжинд тусгасан.
-Шүүх шинжилгээний тухай хуульд 2009 оноос хойш хэд хэдэн удаа нэмэлт, өөрчлөлт орсон гэлээ. Энэ удаагийн шинэчилсэн найруулгаар сэтгэл санааны хохирлыг тооцох заалтууд орсон нь хамгийн чухал гэж харагдсан. Энэ талаар тодорхой мэдээлэл өгөхгүй юу?
-2009 оноос хойш энэ хуульд таван удаа нэмэлт өөрчлөлт орсон байдаг. Харин анх удаа шинэчилсэн найруулга орж байгаа юм. Тухайн хуулийн 50-аас дээш хувьд нь өөрчлөлт орж байгаа үед шинэчилсэн найруулга гэж үздэг. Энэ дундаа шинэ Үндсэн хууль батлагдсанаас хойш 30 гаруй жилийн дараа л гэмт хэрэг, маргааны улмаас хохирсон иргэд сэтгэл санааны хохирлыг хэрхэн, яаж тооцуулж авах вэ гэх асуудлыг тодорхой хэмжээнд хуульчилж өгсөн.
Энгийнээр хэлэхэд, иргэд сэтгэл санааны хохирол гэж ярьдаг. Хуульд сэтгэцэд учирсан хор хохирол гэж шигтгэж өгсөн. Олон улсын хэллэгээрээ ч, анагаах ухааны нэршлээрээ ч тэр сэтгэл санааны хохирол гэдэг нь сэтгэцэд учирсан хор хохирол гэдгийн нэг л бүрэлдэхүүн хэсэг хэмээн үзсэн байдаг. Яагаад гэвэл, олон улсын практикт сэтгэл санааны хохирлыг аргачлалын хувьд хүнд, хөнгөн, хүндэвтэр хэмээн үнэлсэн байдаг. Энэхүү аргачлалыг дагаж мөрдөхийн тулд хуульд тусгайлан зааж өгсөн. Энэ дотроо гэмт хэргийн улмаас хохирсон иргэд сэтгэл санааны хохирлоо хуульд заасан аргачлалын дагуу Шүүх шинжилгээний байгууллагаар дүгнэлт гаргуулж, шүүхээр нэхэмжлэх хууль эрх зүйн орчин бүрдэж байна гэсэн үг. Олон улсын практикт янз бүрийн аргачлал байдаг юм билээ. Тухайн орны нийгэм, эдийн засгийн байдал, хөгжлийн түвшин, ДНБ, хөгжлийнхөө загварчлалаар өөр өөр.
-Шүүх шинжилгээний тухай хуулийн шинэчилсэн найруулгад нөхөн олговрын хэмжээг гурван аргачлалаар тооцож оруулсан байсан. Эдгээр аргачлалыг тайлбарлаж өгөхгүй юу?
-Анх удаа энэхүү аргачлалыг гаргаж байгаа. Мэдээж гэмт хэргийн улмаас амиа алдсан иргэн, түүний ар гэрт олгох нөхөн олговрыг гэм буруутай этгээдээр төлүүлэх ийм л үйл ажиллагаа. Үүнд үндсэн гурван аргачлал орж ирсэн. Нэгдүгээрт, хөдөлмөрийн хөлсний доод хэмжээг 150 дахин нэмэгдүүлсэнтэй тэнцэх хэмжээний мөнгөн дүн буюу хамгийн бага суурь үнэлгээ нь 82 сая төгрөг байхаар тогтсон. Хоёрдугаарт, гэмт хэргийн улмаас амиа алдаж буй иргэдийн зарим тохиолдолд насны хувьд залуухан байхыг үгүйсгэхгүй. Энэ үүднээс Монгол Улсад мөрдөгдөж байгаа дундаж наслалтыг тооцож авч үзсэн. Монгол Улсад эрэгтэйчүүдийн дундаж наслалт 67 орчим, эмэгтэйчүүд 75 орчим байна. Дундажлан авч үзвэл, 72 гэсэн нас гарч ирж байгаа юм. Дараагийн аргачлал бол гэмт хэргийн улмаас өнчирч үлдсэн хохирогчийн үр хүүхэд, ар гэрт энэ аргачлалыг 127-128 сая төгрөгийг хоёр дахин нугалах буюу 260-270 сая төгрөгөөр нөхөн олгохоор оруулсан.
-Нийгэм, цаг үеийн байдлаас шалтгаалан шүүх шинжээчийн дүгнэлттэй холбоотой асуудал их үүсэж, олон нийтийн хардлагыг төрүүлэх болсон. Шүүх шинжээчийн хариуцлага талаас ямар заалт орж ирсэн бэ?
-Тухайлсан шинжээчийн хувьд хоёр гол заалт орж ирсэн. Нэгдүгээрт, тухайн шинжээч хараат бусаар ажил үүргээ явуулах боломж бололцоотой болж байгаа. Энэ нь тусгайлсан программаар санамсаргүй тохиолдлоор уг хэргүүд шинжээчид хуваарилагдах зарчмаар оруулсан. Хоёрдугаарт, олон нийтэд ил болсон хэргүүдийг шүүх, прокурорын байгууллагын зөвшөөрөлтэйгөөр шинжээч нар өөрсдөө олон нийтийн мэдээллийн хэрэгслээр таниулж, мэдээлэх заалтууд орж ирсэн.
-АНХАН ШАТНААС ЭХЭЛЖ АЖИЛЛАСАН УЧРААС ИРГЭДИЙН АМЬДРАЛЫГ МАШ САЙН МЭДНЭ-
-Баянзүрх дүүргээс өмнөх сонгуулийн жилүүдэд дүүрэгт нэг нам, нийслэлд өөр нам, УИХ-д бие даагч сонгогдсонтой холбоотойгоор хөрөнгө оруулалт, бүтээн байгуулалтаараа ч хоцрогдсон байсан. Харин 2020 оны сонгуулиар бүх шатанд МАН иргэдийн итгэлийг хүлээснээрээ энэ бүх хоцрогдлыг нөхөх том даалгавар авсан. Шат шатандаа уялдаа холбоотой байх, хүчээ нэг цэгт зангидах амаргүй үе. Ийм үед ямар зарчмаар ажиллаж байна вэ?
-Төрийн дээд, дунд, доод шат гэлтгүй бид иргэдийнхээ сайн сайхны төлөө ажиллах ганц л том зорилготой. Ажиллаж байгаа үедээ аль болох түүхийг бүтээж, амжилт гаргах хэрэгтэй. Харин хийж дууссан үедээ ирээдүй хойч үедээ залгамж халаагаа хүлээлгэж өгөөд зөв замаар явах ёстой гэж боддог. Миний хувьд Баянзүрх дүүрэгт төрж өсөөд, ажиллаж амьдраад явж байгаа. ДИТХ-д хоёр удаа, НИТХ-ын төлөөлөгчөөр нэг удаа сонгогдон ажиллаж байсан. Улмаар 2020 оны сонгуулиар УИХ-ын гишүүнээр сонгогдоод ажиллаж байна. Анхан шатнаас нь эхлэн ажилласан учраас иргэдийн амьдрал, нийслэлийн иргэдийн өмнө тулгамдаж буй асуудал, Баянзүрх дүүрэгт шаардлагатай бүтээн байгуулалтын ажлууд нь юу вэ гэдгийг маш сайн мэднэ. Өөрөөр хэлбэл, Баянзүрх дүүргийн хөгжлийн зураглалыг том зургаар нь харж байна. Баянзүрх дүүрэг Улаанбаатар хотын хамгийн их хүн амтай дүүрэг. Тэр ч утгаараа дүүргийн асуудал бол нийслэлийн асуудал гэсэн үг.
-Баянзүрх дүүргийг хөгжүүлэх хөгжлийн бодлогыг санаачлан боловсруулсан гэж сонссон. Тэгэхээр дүүргийн өмнө тулгамдаж буй олон асуудал энэхүү бодлогын баримт бичгийг хэрэгжүүлснээр шийдэгдэнэ гэдэгт итгэлтэй байгаа юу?
-Улс орны хөгжлийг бүтээн байгуулалт, эдийн засгийн тоон үзүүлэлтээр хэмжих нь зохисгүй. Боловсролтой, эрүүл хүн улсын гол баялаг, хөгжлийн хүч. Тийм ч учраас нэн түрүүнд хүний хөгжилд анхаарч зорилтуудаа тодорхойлж, эрүүл мэнд, боловсрол, гэр бүл гэсэн гурван үндсэн концепцод тулгуурласан. Иргэдийн хурал, эрдэмтэн, судлаачдын хамтарсан баг хоёр жилийн хугацаанд төрийн байгууллага, иргэдийн 100 гаруй удаагийн уулзалт, хэлэлцүүлгийг зохион байгуулсны үндсэн дээр боловсруулж, баталсан.
Өөрөөр хэлбэл, Баянзүрх дүүргийн иргэд юу хүсэж байна вэ гэдгийг тодорхойлж, хэрхэн хэрэгжүүлэх вэ гэдгийг тооцоо судалгаанд үндэслэн шинжлэх ухаанчаар боловсруулсан. Тиймдээ ч “Хөгжлийн зураглал 2030” баримт бичиг нь ирэх 10 жилийн хугацаанд засгийн эрх хэнд байхаас үл хамааран хэрэгжих дүүргийн хөгжлийн бодлогын гол суурь нь болно гэдэгт итгэлтэй байна. Бие даасан эдийн засагтай, гаднаас хөрөнгө оруулалт татдаг, хөгжлийн баримжаагаа тодорхойлсон нь бидний хамгийн чухал амжилт.
Эх сурвалж: “Зууны мэдээ” сонин
2024 ОНЫ ТАВДУГААР САРЫН 15. ЛХАГВА ГАРАГ. № 97 (7341)
0
0
0
0
0
0
0
0
Tanai site comment ustgahaa boliochee. Naad hun chin baarnii business erheldeg n unenshdee. Huviin erh ashigaas uur yamarch unet zuilgui iim hun ih hurald suuj baidag uneheer emegnel shuu.
Xaxa.Tuuh buteej, amjilt gargah n zarchim genuu. Bayanzurkh duurged heden baar ajilluulj , arduudiig arhind jivuulj bgaagaar tuuh buteej, amjilt gargaj bgaa hun dee. Ih hurald itgel unemshil unet zuil yaduu iim hun bn gedeg gutamshig.